Mynwent Eglwys Trealaw

Gyda phoblogaeth Cwm Rhondda'n prysur gynyddu yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg, sylweddolodd y cyngor dosbarth lleol nad oedd y fynwent bresennol yn ddigon mawr. Felly, prynwyd darn o dir yn Llethr-ddu, ar ochr y mynydd yn Nhrealaw, ar gyfer mynwent gyhoeddus a chapel. Cynhaliwyd yr angladd cyntaf ym mynwent Llethr-ddu ym 1881, a chwblhawyd y capel ym 1883.

Digwyddiad pwysig yn hanes Trealaw oedd sefydlu canolfan addysg Maes-yr-Haf yn ystod y 1920au. Emma a William Noble aeth ati'n ddiflino i'w sefydlu a bu'n hynod bwysig yn ystod blynyddoedd y dirwasgiad yng Nghwm Rhondda. Yn ogystal â rhaglen o ddosbarthiadau a darlithoedd, roedd hefyd yn rhoi cymorth ymarferol i leddfu problemau trigolion Trealaw a Chwm Rhondda pan oedd y dirwasgiad ar ei waethaf. Sefydlwyd Clybiau'r Dynion Di-waith yma er mwyn rhoi cyfle iddynt addysgu eu hunain a cheisio dod o hyd i swydd arall. Cyn pen dim, sefydlodd clybiau tebyg ledled Prydain a hyd yn oed yn America yn ystod y Dirwasgiad Mawr.

Royal Hotel, Trealaw

Pont Trealaw

Roedd Prydain 1926 yng nghanol argyfwng diwydiannol, a bu galw am Streic Gyffredinol o blaid y glowyr ym mis Mai. Gohiriwyd y streic naw diwrnod yn ddiweddarach, ond parhaodd miloedd o lowyr i streicio yn erbyn cyflogau is. Trafodwyd y sefyllfa yng nghyfarfod Cymdeithas y Cyfeillion (Crynwyr) ym Manceinion y flwyddyn honno, a phenderfynwyd anfon cynrychiolwyr i'r ardaloedd glo. Gorchwyl y cynrychiolwyr oedd casglu gwybodaeth o lygad y ffynnon am gyflwr yr ardaloedd hyn, a nodi anghenion y bobl mewn argyfwng. Roedd Emma Noble, un o aelodau'r Gymdeithas, yn y cyfarfod, a phenderfynodd fynd i Gwm Rhondda.

Roedd Prydain 1926 yng nghanol argyfwng diwydiannol, a bu galw am Streic Gyffredinol o blaid y glowyr ym mis Mai. Gohiriwyd y streic naw diwrnod yn ddiweddarach, ond parhaodd miloedd o lowyr i streicio yn erbyn cyflogau is. Trafodwyd y sefyllfa yng nghyfarfod Cymdeithas y Cyfeillion (Crynwyr) ym Manceinion y flwyddyn honno, a phenderfynwyd anfon cynrychiolwyr i'r ardaloedd glo. Gorchwyl y cynrychiolwyr oedd casglu gwybodaeth o lygad y ffynnon am gyflwr yr ardaloedd hyn, a nodi anghenion y bobl mewn argyfwng. Roedd Emma Noble, un o aelodau'r Gymdeithas, yn y cyfarfod, a phenderfynodd fynd i Gwm Rhondda.

Cyrhaeddodd Donypandy ym 1926, ac ar ôl cael llety mewn ty glöwr yn y dref, penderfynodd aros am 3 wythnos i asesu'r sefyllfa yn yr ardal. Daeth yn gyfeillgar â gwragedd y glowyr, gan drafod y problemau o fyw mewn ardal ag un diwydiant mawr lle'r oedd bron pawb yn ddi-waith. Ar ôl treulio wythnos yn yr ardal, roedd hi'n argyhoeddedig fod angen cymorth materol a chydymdeimlad cariadus ar y bobl hyn. Egwyddor sylfaenol Emma a'r gwirfoddolwyr eraill a ddaeth i Gwm Rhondda oedd mai ‘hunangymorth yw'r cymorth gorau'. Sylweddolodd Emma fod angen dillad ar fenywod, plant, a phobl ifanc yr ardal, ac felly sefydlwyd Clybiau Gwnïo i Fenywod. Roedd y grwpiau hyn yn trwsio, darnio ac ail-wnïo sypiau mawr o ddillad wedi'u hanfon gan Bencadlys Cymdeithas y Cyfeillion yn Llundain a chan gymwynaswyr ledled Prydain. Yn sgil hyn, ymunodd y glowyr di-waith â ‘chlybiau trwsio esgidiau', gyda llawer ohonynt yn gysylltiedig ag ysgolion lleol. Cyflenwyd lledr ac offer drwy Gymdeithas y Cyfeillion a'r Bwrdd Gwarcheidwaid lleol, ac roedd glowyr di-waith yn treulio oriau maith yn trwsio esgidiau plant - tua 82,000 o barau i gyd.

Daeth streic y glowyr i ben ar ddiwedd 1926, a dychwelodd y glowyr i'r gwaith, wedi'u trechu'n llwyr. Er hynny, gadawyd miloedd o lowyr ar y clwt. Ym mis Ionawr 1927, aeth Emma Noble i gyfarfod yn Rhydychen gan fynnu bod angen parhau i helpu'r ardaloedd glofaol tlawd. Yn y cyfarfod hwn, cymerwyd y camau cyntaf tuag at gynnal a datblygu gwaith ysbrydol ac addysgol law yn llaw â'r gwaith cymdeithasol ymarferol yng Nghwm Rhondda. Ffurfiwyd pwyllgor, a chytunodd Emma a'i gŵr William i ddychwelyd i Gwm Rhondda am ddwy flynedd, gan brynu Maes-yr-Haf ar gyfer eu gwaith. Y syniad oedd ei droi'n ganolfan addysg i oedolion a chreu cyfleoedd i drafod, addysgu, ac astudio. Roedd yn cael ei ystyried yn ffordd arloesol o ddiwallu anghenion pobl - glowyr yn bennaf - a oedd wedi diodde'n drwm gan ddirwasgiad a diweithdra. Fel canolfan arbrofol, cafodd y cwpwl rwydd hynt gan y pwyllgor i ddefnyddio'u profiad a'u gwybodaeth arbennig i ddatblygu'r lle heb unrhyw ymyrraeth. Bwriad y ganolfan o'r cychwyn cyntaf oedd bod yn gyfrwng cyfeillgarwch, cwnsela, cydymdeimlad a chymorth ymarferol, a thorri tir newydd ym maes addysg oedolion. Oherwydd tlodi a chyni mawr y cwm ar y pryd, fe ddaeth Maes-yr-Haf yn ganolfan i ddigwyddiadau cymorth materol maes o law hefyd, er nad dyna'r bwriad ar y cychwyn.

Maes-yr-Haf c.1930

Rhwng ei sefydlu ym 1927 a 1939, cynhaliwyd dros 475 o ddosbarthiadau a chyrsiau o ddarlithoedd gyda chymorth grant ym Maes-yr-Haf, ynghyd â miloedd o ddarlithoedd sengl. Er enghraifft ym 1937-38, cynhaliodd y ganolfan gyrsiau ar diwtorialau Prifysgol, cyrsiau paratoadol ar gyfer Prifysgol a chyrsiau estyn Prifysgol. Cyflwynwyd y cyrsiau hyn gyda chymorth gwirfoddolwyr yn ogystal â Phrifysgol Cymru, Cymdeithas Addysg y Gweithwyr, YMCA, Cyngor Cerddoriaeth Cenedlaethol Cymru, a Chyngor Cenedlaethol Gwasanaethau Cymdeithasol, ac fe'u cynhaliwyd ym Maes-yr-Haf ac mewn nifer o is-ganolfannau eraill. Hefyd, ffurfiwyd llu o grwpiau anffurfiol a chylchoedd trafod, cymdeithasau dramâu a chorau, dosbarthiadau gwniadwaith, crefftau, a dosbarthiadau ymarfer corff ym Maes-yr-Haf.

Yn sgil llwyddiant yr arbrawf hwn, ffurfiwyd y clybiau cyntaf i ddynion di-waith ym 1931, oedd yn llwyddiant mawr ledled Prydain ac America. Cynhaliwyd y clybiau hyn mewn adeiladau gwag yn y gymuned i ddechrau, ond wrth i'r mudiad fynd o nerth i nerth, dechreuodd y dynion godi eu hadeiladau eu hunain. Erbyn 1932, roedd 10 o glybiau a 1,500 o aelodau, a thyfodd hyn dros y saith mlynedd nesaf i 60 o glybiau a rhyw 9,000 o aelodau. Yn nyddiau'r diweithdra mawr, roedd y clybiau hyn ar agor drwy'r dydd er mwyn i'r dynion gael eistedd, darllen a chymdeithasu, ac er mwyn cael lloches a chynhesrwydd yn y gaeaf.

Roedd y clybiau'n cynnwys gweithdai gydag offer a deunyddiau ar gyfer gwaith coed, trwsio esgidiau a chelfi, ynghyd â'r holl gyfleusterau addysgol a diwylliannol ym Maes-yr-Haf. Cafodd y clybiau hyn effaith annisgwyl a llesol, gyda dynion oedd wedi'u dadrithio'n llwyr ar fod yn ddi-waith yn cael ail wynt, ac yn dysgu sgiliau newydd ac ymdeimlad o werth ac o berthyn i gymuned. Roedd menywod hefyd yn elwa ar ddysgu sut i ddefnyddio peiriannau gwnïo, trwsio a gwneud dillad, a dysgu crefftau fel gwehyddu a chrochenwaith. Mewn ardaloedd lle rhoddwyd caniatâd i aelodau'r clybiau i weithio mewn lefel lo yn wirfoddol, roedd dynion yn cyflenwi 2 can pwys o lo yr wythnos i bob teulu yn y clwb, ac i bensiynwyr a phobl anabl y fro. Yr aelodau eu hunain oedd yn rheoli'r clybiau, gan gynnig gwasanaeth amhrisiadwy i'r cymoedd yn ystod y Dirwasgiad Mawr.

Roedd Cymdeithas y Cyfeillion yn credu y byddai rhywfaint o newid a seibiant o'r holl dlodi a chyni ysbrydol yn gwneud byd o les i bobl. Felly cafwyd syniad o gynnig wythnos o wyliau haf ar lan y môr i bob aelod o'r clwb. Cafodd y Gymdeithas afael ar hen fragdy segur yn y Wig, ger y Bont-faen, Bro Morgannwg. Aeth y dynion di-waith ati i atgyweirio'r adeilad eu hunain, ac yn ystod ei gyfnod fel canolfan wyliau, cafodd miloedd o deuluoedd wyliau braf ar lan y môr. Yn y 1940au, Cwm Rhondda oedd â'r gyfran uchaf o bobl ag anabledd difrifol ym Mhrydain gyfan, ac ym 1941, cyflwynwyd nifer o argymhellion gan Adroddiad Tomlinson o ran adsefydlu a chyflogi pobl ag anableddau difrifol. Gan fod gan Maes-yr-Haf brofiad eisoes o addysgu a hyfforddi oedolion, dechreuodd y ganolfan arbrofi i helpu dynion anabl y cylch. Ailagorwyd gweithdai'r ganolfan ar ôl bod ar gau yng nghyfnod y rhyfel, a chrëwyd cyfleusterau gwneud carpedi a chelfi yno. Roedd arbenigwyr yn goruchwylio'r gweithgareddau hyn, a gwerthwyd y nwyddau yn y gymuned leol. Pump o ddynion oedd yn cael eu cyflogi gan y cynllun i ddechrau, cyn cynyddu i 30 o ddynion erbyn 1948.

Ar ôl y rhyfel, newidiodd anghenion y gymuned a wasanaethwyd gan Faes-yr-Haf – gostyngodd y lefelau diweithdra, ac adfywiodd y diwydiant glo. Doedd dim angen Clybiau'r Di-waith na'r dosbarthiadau trwsio dillad ac ati mwyach. Felly, ailafaelodd Maes-yr-Haf yn ei chynlluniau cymdeithasol, diwylliannol ac addysgol, a pharhau i helpu'r rhai oedd yn rhy hen i weithio, a gweithio gyda'r anabl. Ymddeolodd Emma a William Noble o'u gwaith ym 1945.