William a Catherine Davies, Fferm Cwmsaerbren
Cyn dyfodiad diwydiant, dim ond clwstwr o dyddynnod bach a ffermydd anghysbell oedd pentrefi Treherbert, Tynewydd, Blaenrhondda a Blaen-cwm. Ychydig iawn o bobl oedd yn byw yma, ac yn ôl y Parchedig Lewis yn ‘History of the Parish of Treherbert' ym 1959, roedd Treherbert ar frig cwm diarffordd ac wedi llwyddo i gadw ei gymeriad gwledig arbennig. Er bod tystiolaeth yn dangos fod pobl yn byw yma yn oes y Celtiaid, prin oedd poblogaeth yr ardal am flynyddoedd maith - dim ond 218 o bobl oedd yn byw yn 'Middle hamlet of Treherbert' ym 1841. Erbyn 1861 fodd bynnag, cynyddodd y ffigur hwn 500% i 1,203.
Un peth oedd yn gyfrifol am ddatblygu'r pentrefi hyn, a Chwm Rhondda i gyd i raddau helaeth, sef agor y pwll glo stêm cyntaf yng Nghwmsaerbren (Treherbert) ym 1855.
Agorwyd y pwll gan Ymddiriedolwyr Marcwis Bute ar ôl iddynt brynu fferm Cwmsaerbren gan William Davies am £11,000 ym mis Awst 1845. Dechreuwyd cloddio am lo mewn pwll arbrofol ym 1850, ond araf iawn y datblygodd pethau oherwydd cysylltiadau trafnidiaeth gwael Cwm Rhondda yn y 1840au. Roedd rhaid defnyddio ceffylau i lusgo'r offer ar draciau garw am wyth milltir o derfynfa rheilffordd Taff Vale ym mhentref Dinas.
Er gwaethaf hyn, daethpwyd ar draws gwythïen lo 4 troedfedd, 125 o lathenni islaw'r ddaear, a dechreuodd y gwaith ym 1855. Gyda llaw, ym mis Ionawr y flwyddyn honno y ceir y cofnod cyntaf o'r enw Treherbert yng nghofnodion y Plwyf, ar ôl un o enwau teuluol Marcwis Bute. Cafodd y 38 o wagenni glo stêm cyntaf eu cludo o orsaf drenau Taff Vale Railway (oedd newydd ei ehangu) yng Ngelligaled (Ystrad) i Gaerdydd ar 21 Rhagfyr 1855. O ganol y 1850au ymlaen, dechreuwyd ehangu pentrefi rhan uchaf Cwm Rhondda Fawr ac adeiladau'r rhesi cyntaf o dai, sef Bute Street, Dumfries Street, a Baglan Street.
DIWYDIANT GLO TREHERBERT
Dyma rywfaint o hanes prif byllau glo ardal Treherbert, Blaenrhondda a Blaen-cwm. Nid rhestr gynhwysfawr na chyflawn mohoni.
GLOFA ABERGORCHI - TREHERBERT
Ar bod lefel lo fach yma yn nechrau'r 1800au, manteisiwyd i'r eithaf arni wrth i fflyd o fentrwyr glo heidio i'r ardal ar ôl agor pwll Bute. Ym mis Medi 1859, llwyddodd partneriaeth Houghty Huxham, Thomas Hopkin a William Morgan i gysylltu'r lefel â gwythïen ‘Rhondda No.3'. Prynwyd y lefel hon maes o law gan H. Insole am £7,000 ym 1862 a suddodd y siafft i'r gwythiennau glo stêm, ac yna gan Bunyeat, Brown and Company a brynodd y lofa ym 1874. Fe'i prynwyd gan Ocean Coal Company ym 1926, ond roedd yn segur erbyn gwladoli'r pyllau glo ym 1947.
Glofa Abergorchi c.1900
GLOFA BUTE MERTHYR (TREHERBERT)
Glofa Bute Merthyr tua 1885
Agorodd y lofa hon ym 1851, ac erbyn 1853 roedd wedi cyrraedd y wythïen 4 troedfedd 125 o lathenni islaw'r ddaear cyn suddo'r siafft aer rhwng 1853 a 1854. Ym 1857, gosodwyd y pwll ar les gan Ystâd Bute i gwmni a aeth i'r wal ym 1859 ac roedd y pwll yn wag am naw mis wedyn. Ym 1862, penderfynodd W.S. Clark i orchwylio'r gwaith cynhyrchu ei hun ar ran Ystâd Bute a chynyddodd y gwaith cynhyrchu yn gyflym. Erbyn 1869, roedd y pwll yn cynhyrchu bron ddwywaith cymaint o lo, a chloddiwyd yn ddyfnach o dan y ddaear gan daro'r wythïen dwy droedfedd naw modfedd, y wythïen chwe throedfedd a'r wythïen naw troedfedd. Prynodd United National Collieries y lofa ym 1915, cyn dod o dan reolaeth Ocean Coal Company ym 1926.
Er na chynhyrchwyd mwy o lo gan y Bwrdd Glo ar ôl gwladoli, fe'i cadwyd ar agor fel gorsaf bwmpio am gyfnod byr wedyn.
Roedd pump o byllau a lefelydd yn Fernhill, gan gynnwys pwll North Dunraven. Agorwyd pyllau rhif 1 a 2 Fernhill gan Ebenezer Lewis ym 1869, ac ar ôl i'r pyllau hyn gyrraedd y wythïen chwe throedfedd ym 1871, fe'u gwerthodd i bartneriaeth y Meistri Crowley, John ac Oldroyd yn yr un flwyddyn. Gwerthwyd y pyllau maes o law i George Watkinson a'i feibion ym 1877, a brynodd bwll North Dunraven (Blaenrhondda) ym 1893 hefyd, a'i uno gyda Glofa Fernhill. Aeth Watkinson ati i greu cwmni cyhoeddus Fernhill Collieries Cyfyngedig wedyn. Daeth y cwmni dan fantell Cambrian Trust Limited ym 1910, ac erbyn 1913 roedd dros 1,700 o ddynion yn gweithio i byllau'r cwmni.
Pyllau 1 a 2, Fernhill
Ym 1920, agorwyd pwll olaf Fernhill, pwll rhif 5, a daeth y cwmni'n rhan o'r Welsh Associated Collieries Limited a unodd gyda Powell Duffryn ym 1935 i greu cwmni Powell Duffryn Associated Collieries Limited oedd yn rheoli'r glofeydd tan iddynt gael eu gwladoli ym 1947. Ar ôl gwladoli, daeth Fernhill yn rhan o Ranbarth De-orllewinol, Ardal 3, Grwp 4, Bwrdd Glo Prydain. Ar y pryd, cyflogwyd dros 1,000 o ddynion oedd yn cloddio'r gwythiennau pedair troedfedd, naw troedfedd, newydd a dwy droedfedd. Unwyd glofa Fernhill gyda Glofa'r Tŵr, Hirwaun ym 1966, a chynyddodd y gwaith cynhyrchu. Caeodd glofa Fernhill am y tro olaf ym 1978.
GLOFA GLYN RHONDDA (BLAEN-CWM)
Glofa Glyn Rhondda c.1963
Agorwyd y lofa hon ym 1911 gan gwmni Glenavon Garw Collieries Limited, aelod o Gymdeithas Perchnogion Glo De Cymru, a wasanaethwyd gan reilffordd ‘Rhondda and Swansea Bay’. Roedd yn cynnwys dwy lefel, slant a phwll, a chyflogwyd rhwng 200 a 500 o ddynion yn ystod oes y lofa a oedd yn cynhyrchu glo i gartrefi a diwydiannau. Ar ôl gwladoli, daeth y lofa'n rhan o Ranbarth De-orllewinol, Ardal 3, Grwp 4, y Bwrdd Glo. Ar y pryd, roedd dros 450 o lowyr yn gweithio ym mhyllau 1 a 2, a thua 70 yn gweithio yn lefel rhif 2. Caeodd lefel rhif 2 ym 1954, a chaewyd y lofa i gyd gan y Bwrdd Glo ym 1966.
GLOFA LADY MARGARET (TREHERBERT)
Dyma un o byllau glo cyntaf rhan uchaf Cwm Rhondda, a agorwyd gan Farcwis Bute ym 1853. Roedd rheilffordd Taff Vale newydd gael ei hymestyn ar y pryd i wasanaethu'r lofa, ac roedd digon o le i 160 o wagenni llawn, 114 o wagenni gwag a 45 o wagenni eraill ar seidins y lofa. Cloddiwyd yn ddyfnach i'r wythïen bedair troedfedd uchaf a'r gwythiennau dwy droedfedd naw modfedd, pedair troedfedd a chwe throedfedd, cyn rhoi'r gorau iddi ym 1909. Aeth United National Collieries Limited ati i brynu'r lofa hon ynghyd â Glofa Bute Merthyr ym 1915, ac erbyn 1926 roedd y gyfran fwyaf o'r cwmni ym meddiant Ocean Coal Company. Ar ôl gwladoli'r diwydiant glo ym 1947, dim ond at ddibenion pwmpio ac awyru y defnyddiwyd Glofa Lady Margaret.
Glofa Lady Margaret c.1916
Glofa Tydraw yn y cefndir
Glofa Dunraven oedd enw'r pwll hwn yn wreiddiol, ar ôl y perchnogion gwreiddiol, Dunraven United Collieries Limited, a sefydlwyd gan Thomas Joseph. Aeth y cwmni i'r wal ym 1866 ar ôl darganfod y wythïen dwy droedfedd naw modfedd ym 1865. Roedd yn segur tan 1872 pan brynwyd y lle gan Watts and Company. Fe'i gwasanaethwyd gan reilffordd Taff Vale, ac ym 1897 roedd lle i 340 o wagenni ar y seidins. Pan brynodd y Brodyr Cory y lofa ym 1913, roedd yn cyflogi 806 o ddynion. Parhaodd yn eu dwylo nhw tan 1947 pan ddaeth yn rhan o Ranbarth De-orllewinol, Ardal 3, Grwp 4, y Bwrdd Glo, gyda bron i 450 o weithwyr. Daeth y gwaith i ben am y tro olaf ym 1959.
Cyn agor Pwll Bute Merthyr, roedd cysylltiadau cludiant ym mhen uchaf Cwm Rhondda yn gwbl nodweddiadol o ardal wledig yn nechrau'r 1800au. Doedd dim cyswllt rheilffordd, a thraciau garw a llwybrau ceffyl niferus oedd ffordd fawr y cyfnod. Yr unig ffordd o gyrraedd y cymoedd cyfagos oedd ar hyd y grib oedd yn cysylltu â ffordd Castell-nedd/Aberdâr. Er mwyn croesi'r afon, roedd rhaid mynd drwy ddwy ryd – Rhyd-y-cwm, uwchben Blaenrhondda, a Rhyd Tonllwyd yn Nhreherbert. Mae cysylltiad amlwg rhwng datblygiad diwydiannol yr ardal a datblygu'r cysylltiadau cludiant yma. Mewn dim o dro, trodd yr ardal wledig anghysbell hon i fod yn ganolbwynt bwrlwm diwydiannol. Un o'r prif ffactorau y tu ôl i ddatblygiadau mawr yr ardal oedd yr angen i reilffordd Taff Vale ehangu ei wasanaethau i ben uchaf Cwm Rhondda, a gwneud mwy o elw yn sgil hynny. Yn y 1840au, roedd y rheilffordd yn mynd cyn belled â Dinas, ond roedd cryn sôn am gyfoeth mwynol Cwm Rhondda Uchaf. Felly, sicrhaodd cwmni rheilffordd Taff Vale yr hawl i ehangu'r lein cyn belled â Thynewydd ym 1846. Byddai cost hynny wedi bod yn llethol oni bai am werth adnoddau mwynol y rhan yma o'r cwm.
Platfform gorsaf Blaenrhondda
Felly, cynigiodd y cwmni wobr o £500 i unrhyw un a fyddai'n agor pwll 120 o lathenni o dan y ddaear ym mhen uchaf Cwm Rhondda Fawr. Llwyddodd pwll Bute Merthyr i wneud hyn wrth ddarganfod gwythïen lo 125 o lathenni o dan y ddaear ym 1853. Cafodd hyn effaith uniongyrchol ar gludiant, gyda rheilffordd Taff Vale yn ehangu'r lein i Gelligaled yn Ystrad Rhondda i ddechrau, ac yna i bwll glo Bute Merthyr, Treherbert, ym 1856. Bellach, roedd modd cloddio am lo ar raddfa fawr yn y cylch, a doedd dim angen defnyddio ceffylau a wagenni i gludo'r holl offer ar lonydd anaddas wyth milltir i fyny'r cwm mwyach. Hefyd, doedd dim angen cludo'r glo i lawr y cwm fel hyn chwaith. Cyflymodd yr holl broses yn sylweddol, ac yn bwysicach i bawb oedd yn gysylltiedig â'r diwydiant, cynyddodd yr elw hefyd. Rhaid cofio mai trenau cludo nwyddau'n bennaf oedd yn teithio ar gledrau'r cyfnod, ac ni ddechreuwyd cludo teithwyr i orsaf Treherbert tan fis Ionawr 1863.
Ffactor hynod ddylanwadol arall ar y pryd oedd creu Rheilffordd Rhondda and Swansea Bay a agorodd ym mhen ucha'r cwm, gan gysylltu Cwm Rhondda ag ardaloedd Castell-nedd ac Abertawe. Daeth y Rhondda and Swansea Bay Company yn gwmni corfforedig ym 1882 gyda'i fryd ar gysylltu Cwm Rhondda Uchaf â phorthladdoedd Bae Abertawe, a rhyddhau'r meysydd glo o fonopoli cwmni Taff Vale. Un o orchestion peirianyddol y cwmni hwn oedd creu twnel bron i 3,500 o lathenni o hyd o Flaenrhondda i Flaengwynfi (y mwyaf o'i fath yng Nghymru), a gyflogai 1,100 o ddynion pan roedd y gwaith adeiladu ar ei anterth. Ond ni fu'r cwmni rheilffordd hwn mor llwyddiannus â'r disgwyl, ac ni lwyddwyd i lacio gafael haearnaidd Taff Vale Railway. Un o sgil-effeithiau hyn oedd y ffaith iddo agor yr ardal i'r gorllewin o Gwm Rhondda i drigolion Cwm Rhondda Uchaf - ac roedd yn arbennig o boblogaidd yn ystod misoedd yr haf pan roedd pawb a'i fodryb yn mynd ar y trên am y dydd i draethau Aberafan ac Abertawe.
Pont Ynysfeio c.1900
Fel y nodwyd eisoes, roedd ffyrdd yr ardal yn hollol anaddas ar gyfer yr holl bobl a heidiodd i'r ardal i chwilio am waith yn y diwydiant newydd. Mater i berchnogion y glofeydd eu hunain oedd mynd ati i adeiladu ffyrdd gwell, ac yn hyn o beth, roedd Ystâd Bute ar flaen y gad - gan alw am ffordd 50 troedfedd o led o Dreherbert i Bontypridd yn nechrau'r 1860au. Er na wireddwyd y cynllun hwn, aeth Ystad Bute ati i gyflawni'r gwaith o Dreherbert i Dreorci. Yn y 1920au, aeth y cyngor lleol ati i adeiladu ffordd y Rhugos (neu ‘New Road' fel yr oedd ar y pryd) fel dolen gyswllt rhwng pen ucha'r cwm â Chwm Cynon a Chwm Nedd.
Cerbydau hansom, breciau a wagonetiau oedd fwyaf cyffredin ar y ffyrdd cynnar, ond ym 1860au, sefydlwyd dau wasanaeth bws â cheffyl rhwng Treorci a Threherbert. Ehangwyd y gwasanaeth yn y 1870au gyda thri gwasanaeth dyddiol rhwng Treherbert ac Ystradyfodwg. Ym mis Ebrill 1906 ffurfiwyd cwmni Rhondda Tramways gan arwain at y gwasanaeth tram trydan cyntaf i Dreherbert ym 1908. Disodlwyd y tramiau gan y bysus yn y 1930au, gyda'r gwasanaeth bws cyntaf rhwng Treherbert a Chaerdydd ym 1931. Mewn llai nag 80 mlynedd felly, roedd Treherbert a'r cylch wedi gweddnewid yn llwyr – o fod yn blwyf tawel ac anghysbell oedd heb newid fawr ddim ers canrifoedd, i fod yn dref ddiwydiannol brysur â chysylltiadau i weddill y De.
Damwain trên Fernhill