00:01
[CÔR YN CANU AR HYD Y NOS]
00:14
[ADRODDWR] Mae'r ffilm yma'n olrhain datblygiad cymuned gloddio glo nodweddiadol yng Nghymru a ddaeth i'r amlwg yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg, yng nghymoedd De Cymru. Mae'n edrych yn fyr ar hanes cloddio glo, y trychinebau niferus a ddigwyddodd ac yn cynnwys cyfweliadau â chyn-lowyr, a dreuliodd eu bywydau yn llafurio yn y pyllau glo lleol. Mae ymweliadau ag amgueddfa mwyngloddio Big Pit a Gwaith Lampau’r Cambrian yn cael eu cynnwys, ynghyd ag enghreifftiau o waith y plant, ar ffurf celf, barddoniaeth a drama.
00:50
[ADRODDWR] Mae'n debyg bod arwyddion cyntaf diwydiant yn Nyffryn Aman yn dyddio'n ôl i'r unfed ganrif ar bymtheg, pan symudodd meistri haearn o Sussex i dde Cymru ac adeiladwyd nifer o ffwrneisi chwyth bach. Mae un ffwrnais o'r fath yn sefyll ar ben dyffryn, wedi'i hadeiladu i fanteisio ar y coed, y dŵr a'r mwyn haearn a allai fod i'w cael gerllaw. Mae'r ffilm ganlynol yn dangos Dyffryn Aman heddiw, sydd wedi newid yn fawr o'r dyddiau pan gyrhaeddodd y meistri haearn cyntaf ein hardal. Mae modd olrhain datblygiad pentrefi presennol Glynhafod, Cwmaman, Godreaman, a rhan fawr o Aberaman, yn ôl i ganol y ganrif ddiwethaf, pan ddechreuodd cloddio glo wrth droed ein dyffryn.
01:34
[BACHGEN IFANC – 'LEE'] Dyma ni, ym mhen isaf Dyffryn Aman, lle cafodd y pwll glo cyntaf ei suddo gan Crawshay Bailey ym 1945. Agorodd ei waith haearn hefyd yn yr un flwyddyn, pan arferai mwyngloddiau'r maes glo doddi haearn.
02:04
[MERCH IFANC] Rydyn ni wedi symud ymhellach i fyny'r dyffryn o'r man lle dywedodd Lee wrthym am suddo Pwll Glo Aberaman gan Crawshay Bailey. Rydyn ni nawr yn edrych ar y safle lle safai Pwll Glo Cwmneol ar un adeg. Cafodd y lofa ei datblygu rhwng 1847 a 1851, gan ddynion o Northumberland a Gwent.
02:28
[MERCH IFANC] Cafodd Glofa Bedwlwyn a thai golosg eu sefydlu ym 1865 yn yr ardal yma o Gwmaman, gan ddyn o'r enw James Kenway o Gastell-nedd. Er nad oes llawer o olion o'r angorfeydd gwreiddiol, mae'r tomenni o amgylch yr ardal yma yn atgof o faint o waith a ddigwyddodd yma.
02:51
[MERCH IFANC] Rydyn ni wedi symud ymhellach i fyny'r dyffryn i bwynt lle mae'n bosibl gweld safle gwreiddiol Glofa Fforchaman, a gafodd ei ddatblygu rhwng 1852 a 1858 gan nifer o ddynion busnes o Flaenau Gwent. Fel y gallwch chi weld, mae adeiladau pen y pwll wedi cael eu symud ac mae tai bellach wedi'u hadeiladu ar y safle.
03:11
[MERCH IFANC] Mae'n anodd dychmygu'r ardal yma fel yr oedd. Nid oedd llai na thri phwll o gwmpas yma. Glofa Cwmaman oedd y cyntaf i gael ei datblygu gan HJ Evans a Thomas Shepherd yn y 1850au, pan gafodd Pwll Fforchwen ei suddo ym 1897 a Phwll Trewen ym 1910.
03:51
[ADRODDWR] Ar ôl edrych ar sut y dechreuodd y diwydiant cloddio glo yn ein cwm, roedden ni'n meddwl y byddai'n syniad da darganfod mwy am sut beth oedd cloddio glo pan ddechreuodd pobl fynd o dan y ddaear. Galwyd y math cyntaf o byllau yn 'byllau cloch'. Cafodd siafft ei gloddio nes iddi gyfarfod â band o lo, yna roedd yna lowyr yn gweithio o'r tu mewn tua'r tu allan cyn belled ag yr oedden nhw'n mentro, cyn i'r to gwympo arnyn nhw. Cafodd y glo a'r glowyr eu cludo allan mewn basgedi, yn yr un modd â bwcedi o ddŵr mewn ffynnon hen ffasiwn. Pan oedd y gloch wedi mynd yn rhy fawr i fod yn ddiogel, gadawyd y pwll a suddwyd siafft arall.
04:13
[ADRODDWR] Yn ystod blynyddoedd cynnar y ganrif ddiwethaf, dechreuodd plant weithio'n ifainc ac roedden nhw'n gweithio'n galed ym mhyllau glo De Cymru. Ym 1841, anfonodd y llywodraeth arolygwyr i Dde Cymru i edrych ar yr amodau yr oedd plant yn gweithio ynddyn nhw yn y pyllau glo. Mae'r datganiadau canlynol wedi'u cymryd o adroddiadau'r arolygwyr.
[LLAIS BACHGEN IFANC] “Fy enw i yw Phillip Jones, dechreuais i weithio pan oeddwn i'n 7 oed. Weithiau pan fydda i'n llwglyd, rydw i eisiau mynd adref am fara a chaws. Bron i flwyddyn yn ôl bu damwain ac fe wnaeth y rhan fwyaf ohonom ni losgi. Cefais fy nghario adref gan ddyn, roedd yn brifo'n fawr iawn oherwydd bod yr holl groen wedi llosgi oddi ar fy wyneb. Mae gen i 7 brawd a chwaer ond dim ond 5 ohonom ni all ddod o hyd i waith. Does dim un ohonom ni erioed wedi bod i'r ysgol."
[LLAIS BACHGEN IFANC] “Aled Dodd ydw i, rydw i'n 8 oed. Rhaid i mi weithio wrth y drysau sy'n gadael aer i mewn i'r pwll glo. Rhaid i mi wneud hyn heb y golau ac rydw i'n teimlo'n ofnus. Dwi'n mynd am 4am, weithiau 3.30am, ac yn dod allan am 5pm neu 5.30pm. Dydw i byth yn mynd i gysgu, weithiau dw i'n canu pan mae hi'n olau ond nid yn y tywyllwch, dydw i ddim yn meiddio canu bryd hynny.”
[ADRODDWR] Yn y pen draw, pan gyhoeddodd Arolygwyr y Llywodraeth eu hadroddiad, pasiwyd Deddf Seneddol a wnaeth gyflogi menywod a phlant o dan y ddaear yn anghyfreithlon. Ond ni phenodwyd digon o arolygwyr i wirio bod y rheolau yma'n cael eu cadw atyn nhw ac roedd llawer o fwyngloddiau'n parhau i gyflogi plant ifainc o dan y ddaear.
05:50
[BACHGEN IFANC] Ar ôl edrych yn fyr ar hanes mwyngloddio glo, roedd yn ymddangos i ni fod gweithio o dan y ddaear wedi bod yn beryglus iawn. Arweiniodd hynny at Anne, Sasha, Simon a Paul i edrych ar y peryglon sy'n gysylltiedig â gweithio'n ddwfn dan y ddaear.
06:07
[ADRODDWR] Mae'r rhan fwyaf o lo yn rhyddhau nwy; mae glo sydd newydd ei dorri yn rhyddhau llawer iawn, caiff y nwy yma ei alw'n llosgnwy. Defnyddiodd y glowyr ganhwyllau i roi golau iddyn nhw, weithiau byddai'r glöwr yn rhoi ei gannwyll ger y ffas lo ac yn rhoi nwy ar y tân, yn aml byddai hyn yn achosi ffrwydrad.
06:23
[BACHGEN IFANC] I gael gwybod rhagor am lampau diogelwch, ymwelodd ein dosbarth â'r Gwaith Lampau lleol yn Aberdâr.
06:31
[MERCH IFANC] Dyma ni yng Ngwaith Lampau'r Cambrian yn Aberdâr, a gafodd ei sefydlu ym 1860.
06:53
[ADRODDWR] Cyfwelodd Simon, ein gohebydd, â Mr Hill, rheolwr y Gwaith Lampau, a ddangosodd i ni sut y datblygwyd lampau a sut mae lamp fodern yn gweithio heddiw.
07:03
[MR HILL] Cafodd yr egwyddor y mae'r lamp ddiogelwch yn gweithio arni ei ddarganfod gan Syr Humphry Davy ym 1813, sydd amser maith yn ôl, onid yw? Yr hyn a ddarganfu oedd, pan fydd nwy yn bresennol, y bydd yn mynd trwy diwb o rwyllen. Mae'r rhwyllen yma'n amgylchynu'r fflam mewn lampau diogelwch, a darganfu y byddai'r nwy, os oedd unrhyw un yn bresennol, yn mynd yn ôl i'r lamp, yn llosgi ar ben y fflam mewn cap glas, yna ni fyddai'r nwy yn dod yn ôl trwy'r rhwyllen ac yn tanio unrhyw nwy a allai fod yn bresennol yn y pwll glo.
Pan gawsant eu gwneud gyntaf, roedden nhw'n debyg iawn i'r math yma o lamp, dim ond fflam wedi'i hamgylchynu gan diwb o rwyllen ydoedd. Nawr, pan gaiff hwn ei ddefnyddio o dan y ddaear, os caiff ei daro, gallai'r rhwyllen gael ei difrodi ac os oes gyda chi rhwyllen wedi'i difrodi yna nid yw’n ddiogel, mae wedi torri, gall y nwy basio allan trwy'r lamp. Mae hefyd yn anodd iawn gweld y fflam oherwydd nad oedd yn glir iawn oherwydd y rhwyllen. Felly, aethon ni o'r math yma o lamp, yna'r math yma o lamp lle mae'r fflam ei hun wedi'i hamgylchynu gan wydr. Nawr, cafodd y math yma o lamp ei ddyfeisio gan ŵr bonheddig o'r enw Doctor Clanny. Mae'n ddatblygiad naturiol o'r lamp yma i'r lamp yma, lle mae'r fflam ei hun wedi'i hamgylchynu gan diwb o wydr, y rhwyllen uwchben a'r nwy a'r aer yn gorfod teithio trwy'r rhwyllen, i lawr ar y fflam. Unwaith eto, fel y mae modd i chi ei weld, gall y rhwyllen ei hun gael ei difrodi gan gnoc neu bwmp neu os yw'r gweithiwr yn gollwng y lamp, felly fe wnaethon ni symud ymlaen o'r math yma o beth i'r math yma o lamp, lle mae'r rhwyllen bellach y tu mewn i'r lamp wedi'i hamgylchynu gan darian ddur sy'n amddiffyn y lamp. Ac mae'r egwyddor yr un peth eto, rhaid i'r nwy deithio trwy'r fentiau bach yma, trwy'r rhwyllen, i lawr ar y fflam. Unwaith eto, ni all ddod yn ôl allan drwy'r rhwyllen felly ni fydd yn tanio'r nwy y tu allan.
Nawr, datblygiad o hynny, unwaith eto, yw gyda'r math yma o lamp. Os byddai'n diffodd byddai'n rhaid i'r glöwr gerdded yn ôl i'r hyn a elwid yn orsaf oleuo, lle gallai oleuo ei lamp. Ond y datblygiad nesaf oedd y math o lamp lle'r oedd y swyddog, yn enwedig, y mae ei waith yn ymwneud â phrofi am nwy, yn gallu ail-oleuo ei lamp ei hun, yn union fel 'na, felly pe bai'r lamp yn diffodd gallai ei hail-oleuo. A byddai'n profi am nwy yn y ffordd arferol drwy ddal y lamp i fyny at y nenfwd, oherwydd bod y nwy methan sydd i'w gael o dan y ddaear, fel arfer yn gorwedd yn nho neu nenfwd pwll glo mewn haenau tenau iawn, a dyma'r math o lamp sy'n cael ei ddefnyddio o dan y ddaear heddiw.
Ydyn nhw'n ddrud? Dydyn nhw ddim yn ddrud pan rydych chi'n ystyried beth ydyn nhw. Pan fyddwch chi'n cofio bod gan y lamp 3 phwrpas, yn gyntaf bydd yn cyflenwi golau, yn amlwg mae fflam yno, yr ail swyddogaeth a'r bwysicaf, yw ei bod yn profi am nwy. Nawr, ei thrydedd swyddogaeth yw'r ffaith y bydd yn dangos bod diffyg ocsigen o dan y ddaear. Os, am ryw reswm, os oes awyru gwael neu os oes ffrwydrad wedi digwydd neu'r math yma o beth, oherwydd bod y lamp yn llosgi a'r fflam yn llosgi, mae angen ocsigen arni, ac os oes diffyg ocsigen, yna mae'r lamp yn diffodd. Felly, pan ystyriwch nifer y bywydau y mae lamp diogelwch y glowyr wedi'u hachub, ni fyddech chi'n meddwl ei bod yn ddrud, dydyn nhw ddim yn ddrud iawn.
10:48
[BACHGEN IFANC – 'SIMON'] Diolch i chi am ateb ein cwestiynau.
11:14
[ADRODDWR] Dyma ni'n dal y lamp ddiogelwch orffenedig. Nid yn unig y caiff y lampau yma eu cyflenwi i fwyngloddiau yn ein gwlad ni, ond maen nhw hefyd yn cael eu pacio a'u hanfon i rannau eraill o'r byd. Er bod lampau diogelwch wedi'u datblygu a'u defnyddio yn y diwydiant mwyngloddio, roedd ffrwydradau'n dal i ddigwydd. Roedd hyn yn bennaf oherwydd y defnydd cynyddol o ffrwydron, nad oedden nhw bob amser yn cael eu defnyddio mewn ffordd ddiogel. Mae'r ddrama yma'n dangos sut y digwyddodd trychineb yng Ngresffordd yng Ngogledd Cymru, gan ladd tua 265 o ddynion.
11:51
[ADRODDWYR] Ar y bore tyngedfennol hwnnw, roedd y dynion yn cerdded i'r gwaith yn hapus, gan adrodd ambell jôc neu stori. Fe wnaethon nhw newid i'w dillad gwaith a chasglu eu lampau. Fel gweithdrefn arferol, cawson nhw eu chwilio am oleuadau noeth, dim ond wedyn roedd caniatâd iddyn nhw fynd i mewn i'r cawell, i ddisgyn i waelod y pwll. Aeth y criw i ran ddofn y pwll glo, dechreuodd pawb weithio yn y ffordd arferol. Yn sydyn, roedd ffrwydrad.
[SGRECHIADAU UCHEL]
12:45
[ADRODDWR] Mae bardd anhysbys yn adrodd yr hanes cyfan wrthym ac yn ein gadael heb amheuaeth pwy sydd ar fai.
12:45
[MERCH A BACHGEN IFANC]
Rydych chi wedi clywed am drychineb Gresffordd,
Y pris ofnadwy a dalwyd,
Collwyd 242 o lowyr
A 3 dyn o Frigâd Achub.
Digwyddodd ym mis Medi,
Am 3 yn y bore, cafodd y pwll hwnnw
ei ddifetha gan ffrwydrad treisgar
Yn y Dennis lle'r oedd llwch mor drwchus.
Roedd y nwy yn adran ddofn Dennis
yn llawn, fel eira mewn drifft,
A bu'n rhaid i lawer o ddynion adael y ffas glo
Cyn iddyn nhw weithio'u shifft.
Bythefnos cyn y ffrwydrad,
Gwaeddodd y saethwr ergydion Thomlinson
“Os byddwch chi'n tanio'r ergyd honno, byddwn ni i gyd yn cael ein chwythu i uffern!”
Ac ni all neb ddweud ei fod wedi dweud celwydd.
Mae'r ddiffoddwr tân yn adrodd eu bod nhw ar goll,
Cofnodion 42 diwrnod,
Cafodd rheolwr y lofa nhw wedi'u dinistrio
I guddio ei weithredoedd troseddol.
Maen nhw'n gorwedd yno yn y tywyllwch,
Buon nhw farw am 9 swllt y dydd.
Fe weithion nhw eu shifft a nawr rhaid iddyn nhw orwedd
yn y tywyllwch hyd ddydd y farn.
Casgliad Arglwydd Faer Llundain
I helpu gyda'r plant a'r gwragedd,
Mae'r perchnogion wedi anfon rhai lili wen
I dalu am fywydau'r glowyr.
Ffarwel, ein gwragedd annwyl a'n plant,
Ffarwel ein cymrodyr annwyl hefyd.
Peidiwch ag anfon eich meibion i'r pwll glo tywyll, budr,
Neu byddan nhw'n golledig fel y pechaduriaid yn uffern.
14:16
[ADRODDWR] Ar ôl edrych ar hanes mwyngloddio yn ein hardal, esblygiad y lamp ddiogelwch a thrychineb trasig Gresffordd, roedden ni'n meddwl y byddai'n syniad da cael profiad uniongyrchol o fod mewn pwll glo. Caeodd Big Pit Amgueddfa Lofaol Cymru, Blaenafon, fel pwll glo gweithredol ym 1980 ond mae'n parhau i fod yn gyfan.
14:41
[ADRODDWR] Dyma ni'n cyrraedd y Big Pit ac yn anelu at yr ystafell aros i fynd dan ddaear.
14:49
[ADRODDWR] Mae yna lawer o luniau a chynlluniau o'r pwll glo, mae yna deledu hefyd yn dangos fideo o'r pwll yn y dyddiau pan oedd yn bwll glo gweithredol.
14:59
[ADRODDWR] Yn yr ystafell lampau, fe wnaethon ni dynnu ein horiorau sy'n cael eu rheoli gan fatri i ffwrdd a'u rhoi i'r tywyswyr, a'u rhoddodd mewn locer ynghyd â chamera fideo, oherwydd ei bod hi'n beryglus mynd ag offer sy'n cael ei redeg gan fatri i lawr o dan y ddaear. Gallai un wreichionen o hyn achosi ffrwydrad. Rhoddodd y tywyswyr helmedau, lampau a gwregysau i ni.
15:20
[ADRODDWR] Unwaith roedden ni yn y cawell a'r drysau wedi'u cau'n dynn, roedden ni'n barod i ddechrau'r disgyniad o 294 troedfedd i waelod y pwll. Aeth i lawr ar yr ochr wag a dychwelodd ar yr ochr lawn.
15:41
[ADRODDWR] Cymerodd y daith o dan y ddaear tua awr a hanner. Agorodd drysau'r cawell ac roedden ni unwaith eto ar yr wyneb, bydd pawb yn cofio'r daith hon.
16:01
[ADRODDWR] Nawr am y daith o amgylch y safle uwchben y ddaear. Aeth Joanne Evans, ein Selina Scott ni ein hunain, â ni o amgylch adeiladau'r pwll glo.
16:10
[JOANNE EVANS] Yr adeilad cyntaf a welwn yw ystafell injan weindio. Yma mae gyda ni'r olwyn fawr sy'n llusgo un cawell i ben y pwll ac yn gostwng un arall i'r gwaelod.
Dyma siop y gof, a gafodd ei sefydlu ym 1910 i gynnal a chadw'r torwyr a'r cludwyr glo mecanyddol cyntaf.
Dyma'r baddonau pen pwll, lle mae'r loceri, mae gan bob dyn 2 locer, 1 ar gyfer dillad glân ac 1 ar gyfer dillad budr, dyma lle maen nhw'n glanhau ac yn iro eu hesgidiau.
16:39
[ADRODDWR] Yn ôl yn yr ysgol, ar ôl ein hymweliad â'r Big Pit, siaradodd y dosbarth â'i gilydd am y daith. Roedd pawb yn dweud bod y daith danddaearol yn gyffrous, tra bod nifer fawr o blant yn ailadrodd straeon a adroddwyd iddyn nhw gan gyn-lowyr Blaenafon, a oedd wedi gweithredu fel tywyswyr.
16:57
[ADRODDWR] Ar y pwynt yma, penderfynodd y dosbarth y byddai'n syniad da gwahodd rhai glowyr lleol i'r ysgol a siarad â nhw am eu dyddiau glofaol. Lluniwyd holiadur dosbarth ac yna gwahoddwyd Mr Oliver a Mr McCue i'n hysgol a chafodd y cyfweliadau eu cynnal.
[MR JACK OLIVER] Es i weld rheolwr y pwll glo ar fore oer, llwm, ym mis Ionawr ym 1938.
[CYFWELYDD] Ym mha lofa y dechreuoch chi weithio?
[MR JACK OLIVER] Yng Nglofa Logan, Glofa Fforchaman.
[CYFWELYDD] Oeddech chi'n gweithio mewn unrhyw byllau glo eraill?
[MR JACK OLIVER] Roeddwn, am gyfnod byr gweithiais ym Mhwll Glo Aberaman.
[CYFWELYDD] Oes modd i chi ddweud wrthym ni am eich teimladau pan oeddech chi'n mynd i'r gwaith ar eich diwrnod cyntaf?
[MR JACK OLIVER] Nid yw hynny'n anodd, roeddwn i'n ofnus iawn.
[CYFWELYDD] Pa swyddi oeddech chi'n eu gwneud o dan ddaear?
[MR JACK OLIVER] Pan ddechreuais i, roeddwn i'n löwr cynorthwyol, neu'n fachgen glöwr, fel maen nhw'n eu galw. Wedi hynny, des i’n baciwr, hynny yw, ar ôl iddyn nhw echdynnu’r glo roedden ni’n arfer pacio’r wal i gadw’r to i fyny.
[CYWELYDD] Pa offer oedd yn cael eu defnyddio?
[MR JACK OLIVER] Yn y dyddiau hynny, roedden ni'n defnyddio'r hyn maen nhw'n ei alw'n flwch cyrlio, hynny yw, hambwrdd lle’r oedden ni'n casglu'r glo ac yn ei gario i'r dram. Ar ôl hynny, fe wnaethon ni ddefnyddio pigyn, rhaw a bwyell.
[CYFWELYDD] A oedd ceffylau'n cael eu defnyddio i dynnu dramiau?
[MR JACK OLIVER] O, ie, roedd ceffylau'n cael eu defnyddio'n helaeth yn y pyllau glo lleol bryd hynny.
[CYFWELYDD] Pa mor hir oedd y shifftiau?
[MR JACK OLIVER] Roedd tair shifft, y dydd, y prynhawn a'r nos, ac roedd pob shifft yn 7 awr a hanner yr un.
[CYFWELYDD] Pa mor bell oedd yn rhaid i chi weithio o dan y ddaear i gyrraedd eich wyneb glo?
[MR JACK OLIVER] Roedd yn amrywio, roedd yn amrywio yn ôl y gwythiennau. Roedd yna lawer o wythiennau, fel y Gellideg, y 5 troedfedd, y 9 troedfedd, y 4 troedfedd, y 7 troedfedd, pob un yn wythiennau o lo. Roedd rhai chwarter milltir o waelod y pwll ac eraill gymaint â 2 filltir a hanner. Fy nghyflog bryd hynny, ar ôl didyniadau, oedd punt, 8 (swllt) a 9 (ceiniog) am wythnos 6 diwrnod, a fyddai heddiw yn cyfateb i £1.44.
[CYFWELYDD] Pa fath o rwystrau wnaeth y pwll glo?
[MR JACK OLIVER] O, roedden nhw'n amrywiol, er enghraifft, roedd yn rhaid i chi dalu ceiniog am bob punt roeddech chi'n ei ennill i'r neuadd a'r sefydliad lleol, roeddech chi'n talu tair ceiniog yn y bunt i'ch meddyg lleol, roeddech chi'n talu tair ceiniog yr wythnos i'r deillion, roeddech chi'n talu ceiniog yr wythnos i'r Groes Goch, roeddech chi'n talu 11 ceiniog am stamp yswiriant ac ar y pryd roeddech chi hefyd yn talu 9 ceiniog yr wythnos am fudd-dal diweithdra.
[CYFWELYDD] Ar beth oedd eich cyflog wythnosol yn cael ei wario?
[MR JACK OLIVER] Pan oedd gyda ni ein cyflog wythnosol, dim ond i'n mamau y byddem ni'n ei roi, ac roedd ein mamau'n rhoi arian poced i ni. Roedd fy arian poced bryd hynny yn 3 swllt yr wythnos, neu yn arian heddiw mae hynny'n 15 ceiniog.
[CYFWELYDD] Oes modd i chi ddweud wrthym am gost bwyd ac a oeddech chi'n teimlo bod gyda chi ddigon o arian?
[MR JACK OLIVER] Wel wrth gwrs, ni fyddai neb, ar y pryd, yn dweud bod gyda nhw ddigon o arian. Roedd arian yn brin iawn ac roedd ein rhieni'n arfer gwneud rhestr bob wythnos o'r hyn yr oedd ei angen arnyn nhw ar gyfer gwres a golau a dillad a bwyd, ac os nad oedd gyda nhw ddigon o arian, roedd yn rhaid iddyn nhw fynd yn ôl i fyny trwy'r rhestr a chroesi allan yr hyn yr oedden nhw'n meddwl y gallen nhw wneud hebddo. O ran fy hun, roeddwn i'n derbyn cyfwerth â 3 swllt yr wythnos, ac roeddwn i'n arfer gwario hynny'n mynd i'r sinema, gallwn i fynd i mewn i sinema am dair ceiniog yr wythnos, gallwn i gael melysion am geiniog a gallwn i gael sglodion am geiniog.
[CYFWELYDD] Beth oeddech chi'n ei hoffi a beth nad oeddech chi'n ei hoffi am y swydd?
[MR JACK OLIVER] Wel, doeddwn i ddim yn hoffi'r baw, a'r budreddi, tywyllwch y pwll, ond cafodd hynny ei wneud yn iawn gan y teimlad da a barhaodd ymhlith y gweithwyr, roedden nhw'n wybodus iawn ac yn gallu siarad ar bron bob pwnc y gallech chi feddwl amdano.
21:30
[MR NED McCUE] Fe wnaethom ni nifer o ffrindiau a daeth hynny'n rhywbeth yr oeddech chi'n ei werthfawrogi am weddill eich oes. Safodd y cyfeillgarwch hwnnw, ar bob achlysur, pan oeddech chi mewn angen a phan oeddech chi'n chwarae, popeth arall y tu allan, ar ôl dod adref, yn rhy flinedig i gerdded.
Yr adloniant oedd o ddiddordeb i mi oedd canu ar yr adeg benodol honno, oherwydd wrth i ni dyfu ychydig yn hŷn roedden ni'n gysylltiedig â Phartïon Glee, y Cwm Gleemen, oherwydd cyn hynny roedd gyda chi 3 pharti lleisiau gwrywaidd yma a dyna'r Trwbadwriaid (Troubadours), y Derwyddon (the Druids) a'r Cwm Gleemen ac roedd un yn gysylltiedig â gŵr bonheddig o'r enw Mr Meredith. Pa bynnag ychydig o amser oedd gyda ni, fe wnaethon ni ei dreulio yn y modd hwnnw yn sicr yn chwarae biliards a snwcer.
[CYFWELYDD] Ble oedd eich hoff leoedd yn yr ardal?
[MR NED McCUE] Nawr mae hwnna'n gwestiwn anodd iawn, ond byddwn i'n dweud mai fy hoff le yn yr ardal oedd cyrraedd copa'r mynydd a cherdded ar draws i ochr arall Aberdâr, cerdded yn ôl ac edrych i lawr y tu hwnt i'r Graig yn uwch, i lawr i'r pentref ei hun.
[CYFWELYDD] Fe wnaethon ni ddarganfod o'r cyfweliad diwethaf fod Mr McCue wedi dechrau mwyngloddio yn y 1920au, ac roedden ni'n meddwl y byddai'n ddiddorol iawn gofyn iddo am y streiciau yn y 1920au.
[MR NED McCUE] Yn ystod streic 1926, a ddaeth yn sicr i sylw Prydain gyfan, roeddwn i’n sicr yn rhan o hynny, yn y ffaith ein bod ni wedi helpu pobl, oedd yn llawer hŷn na fi, i sicrhau y byddai popeth posibl yn cael ei wneud ar gyfer y pentref yr oeddem yn byw ynddo, ac i’r plant a’r teuluoedd gael bwyd oherwydd nad oedd gyda nhw ddim byd arall o gwbl yn dod i mewn, fel ceginau cawl, yr oedd pawb yn cymryd rhan ynddyn nhw, wrth helpu. Yna, roedd gyda chi rai o'r glowyr oedrannus, a glowyr canol oed, a glowyr ifainc hefyd yn wir, a helpodd i dapio esgidiau a chael eu hesgidiau eu hunain i safon. Dechreuon nhw hefyd ddysgu torri gwallt ei gilydd, siop y barbwr, yn y dyddiau hynny, doedd gyda nhw ddim arian i dalu am dorri eu gwallt na dim byd o unrhyw fath.
Daeth ag ychydig o gasineb i'r pentrefi, ledled Prydain gyfan, pan oedd 1 neu 2 o bobl yr oeddem yn cyfeirio atyn nhw fel coesau duon, yn mynd yn ôl i'r gwaith tra bod eu cyd-aelodau y tu allan yn ceisio sicrhau y byddai gyda nhw safon byw well, yr oedden nhw'n teimlo eu bod yn haeddiannol iddo.
[CYFWELYDD] Oedd yna lawer o ddynion a oedd yn gweithio drwy streiciau?
[MR NED McCUE] O gwmpas De Cymru gyfan, byddwn i'n dweud eu bod nhw'n brin, ond ni chafodd yr ychydig a weithiodd eu tynnu o atgofion y rhai oedd yn dal i fod ar streic, ni fuon nhw erioed, ac mae hynny'n dal i fodoli yn ein pentrefi heddiw pan fyddwn ni'n cyfeirio atyn nhw.
[CÔR YN CANU AR HYD Y NOS]
25:12
[ADRODDWR] Cymerodd tymor i gynhyrchu'r ffilm gyfan ac roedd yn ganlyniad prosiect yn seiliedig ar astudiaethau amgylcheddol gyda disgyblion Dosbarth 4 Ysgol Iau Glynhafod, Cwmaman, Cwm Cynon. Cafodd ei gynhyrchu gan blant nad oedd gyda nhw unrhyw wybodaeth flaenorol am y technegau sydd eu hangen ar gyfer cynhyrchu ffilmiau fideo ac o ganlyniad cafodd ei hail-gymryd lawer gwaith. Rhaid canmol y plant am eu gwaith caled a'u dyfalbarhad wrth gynhyrchu'r canlyniad terfynol.
[CÔR YN CANU AR HYD Y NOS]
27:04
DIWEDD